کارشناسان و پژوهشگران دینی طی گفتگوهایی در رابطه با تعاریف ارائه شده از روزه در آیات قرآن کریم و با اشاره به افزایش ضریب رحمت و کاهش گناه در زمان روزه داری اظهار داشتند: تقوا به عنوان مهمترین هدف روزه داری و خیریت و انفاق اجتماعی از تعابیر مهم قرآن درباره روزه است.

حجت الاسلام جعفری نیا:‌‌ ظرافت بیان قرآن در واجب کردن روزه به مسلمانان

حجت الاسلام یعقوب جعفری نیا مفسر و قرآن پژوه در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با تعریف روزه در قرآن اظهار داشت: روزه از نظر قرآن عملی واجب است که مخصوص امت اسلامی نیست. ممکن است روزه داری امتها در شرایط و جزئیات بایکدیگر فرق داشته باشد اما در اساس که همان امساک از خوردن و آشامیدن و ترک لذت بوده در تمام ادیان یکسان است.

حجت الاسلام جعفری نیا گفت: روزه عمدتا برای ایجاد روحیه تقوا و خودنگاه داری در انسان سفارش شده است. قرآن وقتی می فرماید که روزه برای شما واجب شده است علت آن را چنین بیان می کند : "لعلکم تتقون که شما دارای تقوا باشید". انسان روزه دار با چشم پوشی از خوردن و آشامیدن به امر الهی تمرینی برای مطیع بودن در امر الهی، تقوا و حفظ خود از معصیت و نافرمانی خدا انجام می دهد.

وی تصریح کرد: هدف از روزه داری ایجاد تقوا است، چرا که تقوا ایجاد مصونیت نسبت به گناه محسوب می شود. برای روزه فوائد بسیاری گفته شده اما در قرآن به هیچ کدام از آنها اشاره نشده است و تنها به مسئله تقوا اشاره شده است، چرا که روزه داری که به تقوا منتهی می شود به قدری اراده انسانها را قوی می کند که انسان می تواند در مواقع حساس به امر الهی از لذتها بگذرد و با گرفتاریها کنار بیاید.

این قرآن پژوه اظهار داشت: در قرآن کریم وقتی دستور روزه گرفتن آمده است با یک لحن بسیار ملایم و و لحنی که در بشر تأثیر مثبتی دارد مطرح شده است. قرآن پیش از واجب کردن روزه کسانی که ایمان آورده اند را با عبارت " یا ایها الذین آمنوا" مورد خطاب قرار می دهد عبارتی که بار عاطفی دارد.

جعفری نیا گفت: پس از آن می فرماید روزه بر شما واجب شده همانطور که بر امتهای پیشین واجب شده است. به تدریج اشاره به چند روزه معین می کند و سپس می گوید که این چند روز ماه رمضان است و پس از آن ویژگیهای ماه رمضان را بیان می کند و با ذکر متوالی این نکته مکلف را از نظر روحی آماده می کند که پذیرای این تکلیف باشد، تلکیف دشواری که نتایج آن بسیار مهمتر و والاتر از زحمتی است که روزه دار متحمل آن می شود.

وی در رابطه با شرایطی که قرآن برای روزه داری معین کرده گفت: قرآن وارد جزئیات نشده اما وقتی هدف از روزه داری را بیان کرده به طور طبیعی این امر شرایط ویژه ای را به همراه خود می آورد. خدا روزه ای خواسته که در ما تقوا ایجاد کند. مشخص است که این روزه داری شرایط خاص خود را دارد و تنها خودداری از خوردن و آشامیدن را شامل نمی شود. تقوا نیز زمانی حاصل می شود که امساک از خوردن و آشامیدن امساکهای دیگر را هم به دنبال داشته باشد.

حجت الاسلام یعقوب جعفری نیا تصریح کرد: در روایات و منابع مختلف تأثیرات فردی و اجتماعی بسیاری برای روزه ذکر شده است که در آن میان می توان باخبری از حال گرسنگان و سلامت جسم و جان و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. اما مهمترین تأثیر آن همان مسئله ای است که قرآن اشاره کرده و آن تقوا است که نسبت به تمام آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است. از نظر اجتماعی نیز وقتی تمام افراد جامعه به نوعی روزه داری کنند که به تقوا برسند جامعه به یک مدینه فاضله تبدیل می شود.

حجت الاسلام رستم نژاد: ‌تشریح بعد اجتماعی روزه در قرآن

حجت الاسلام مهدی رستم نژاد عضو هیئت علمی جامعةالمصفی و پژوهشگر دینی در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با روزه در قرآن اظهار داشت: قرآن درباره روزه تعبیر صریحی دارد و آن آیه 183 سوره بقره است که می فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (اى کسانى که ایمان آورده‏اید روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانى که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد که پرهیزگارى کنید) نکته برجسته ای که در این آیه آمده عبارت "لعلکم تتقون" است که علت واجب شده روزه را رسیدن انسانها به تقوا عنوان کرده است. در واقع محصول روزه باید تقوا باشد.

رستم نژاد با اشاره به اینکه ماهیت روزه نیز دربرگیرنده نوعی امساک است گفت: این امساک به معنای خویشتنداری از برخی تمایلاتی است که در انسان وجود دارد امساک انسان را به خدا نزدیک می کند. در عالم مجردات این امساک و سلب تعلقات وجود دارد اگر چنین وضعیتی برای افراد تحقق یابد، فرد به عالم مجردات یعنی خدای خود که بی نیاز از همه اینها است نزدیک می شود.

این محقق و پژوهشگر قرآنی با اشاره به اینکه در ابتدای این آیه خداوند عبارت " یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ" را آورده است یادآور شد: غیر مؤمنین در روز قیامت همانطور که در اصول دین مؤاخذه می شوند در فروع دین هم مؤاخذه می شوند، این تکالیف برای بشر است نه تنها اهل ایمان، اما اینکه خداوند برای روزه فقط اهل ایمان را خطاب قرار داده متضمن این نکته است که تنها اهل ایمان هستند که از روزه استفاده می کنند سایرین از این سفره بهره مند نمی شوند، مکلف به روزه هستند اما از آن محروم هستند.

وی اضافه کرد: پس این امر نکته بعدی مسئله ذکر عبارت " أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ " است که با هدف ساده سازی مسئله روزه برای انسان بیان شده است و پس از آن استثنائات آن را بیان می کند و در آیه 184 می فرماید: أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ (روزه در] روزهاى معدودى [بر شما مقرر شده است] [ولى] هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد [به همان شماره] تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد] و بر کسانى که [روزه] طاقت‏فرساست کفاره‏اى است که خوراک دادن به بینوایى است و هر کس به میل خود بیشتر نیکى کند پس آن براى او بهتر است و اگر بدانید روزه گرفتن براى شما بهتر است )

حجت الاسلام رستم نژاد گفت: ذکر مسئله وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ در این آیه از اهمیت بسیاری برخوردار است. این خیریت تعبیر قرآن درباره روزه است. پس از آن می گوید إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ و مشخص است که انسان به خودی خود از خیریت روزه برای خود مطلع نیست بنابراین خداوند می فرماید اگر بدانید، روزه خیر شما است.

وی با تأکید بر اینکه امساک برای بخل نیست و خداوند این سفره پهناور را برای انسان آفریده و تمام آنچه که در گیتی هست را برای انسان قرار داده است گفت: وقتی به روزه می رسید می گوید که نخورید، امساک کنید که این امر خیر شما است. این امر نشان می دهد که این خیریت مخفی و پنهانی است و باتوجه و تدبر می توان به آن رسید. پس از اینکه انسان در این مسیر قرار گرفت می تواند به این خیریت پی ببرد، در روایات نیز آمده که روزه هم خیریت جسمی و هم خیریت روحی دارد.

عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی تصریح کرد: در قرآن اشاره مستقیم به تأثیرات جسمی روزه نشده اما در روایات این مسئله مورد اشاره قرار گرفته است. در قرآن تأثیرات اجتماعی قرآن با اینکه محور بیان شده که " فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ " بر کسانی که روزه برای آنها طاقت فرسا است کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است. فدیه طعام مسکین یا انفاق کردن جایگزین روزه می شود که اشاره ای به بعد اجتماعی روزه در قرآن است.

حجت الاسلام مهدی رستم نژاد گفت: مسئله بعدی پیوند روزه و ماه رمضان در آیه 185 با قرآن بیان شده است خداوند در ابتدای این آیه فرموده است: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ (ماه رمضان [همان ماه] است که در آن قرآن فرو فرستاده شده است) تعریفی که قرآن از ماه رمضان ارائه می دهد با عبارت ماه رمضانی است که در آن قرآن نازل شده است. انتخاب ماه رمضان تدبیر الهی است در غیر این صورت روزه می توانست در سایر ماه های سال واجب شود، اما ماه رمضان به عنوان ماه نزول قرآن برای این امر درنظر گرفته شده است، این امر حکمت پشت پرده الهی بوده است.

وی با تأکید بر نکته جالبی که در آیه 185 سوره بقره آمده این است که خداوند می فرماید: یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ اظهار داشت: این آیه به این معنا است که خداوند برای شما آسانی را اراده کرده نه سختی و عسر را. نکته اول این که خدا می خواهد خیریت را به هر سببی که شده به انسان برساند. بنابراین می گوید که روزه بگیرید به این خیریت می رسید اما بیماربوده و یا درسفر هستید می توانید زمان دیگری روزه بگیرد: وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ (کسى که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن] تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد])

وی یادآور شد: در پایان این آیه خداوند مسئله بزرگ شماردن خداوند، تشکر و سپاسگذاری را مطرح می کند و می فرماید: و خدا را به پاس آنکه رهنمونیتان کرده است به بزرگى بستایید و باشد که شکرگزارى کنید.

رستم نژاد گفت: درحالی که هنوز بحث روزه به پایان نرسیده و آیات مرتبط با روزه ادامه دارد خداوند بحث دعا را مطرح می کند. خداوند روزه را به مسئله دعا و نیایش پیوند می زند. خداوند در آیه 186 می فرماید: هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا بخواند اجابت مى‏کنم پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند.

این پژوهشگر قرآنی اظهار داشت: خداوند در پایان آیه 187 به عنوان آخرین آیه این سوره که به روزه مرتبط است می فرماید اینها حدود احکام الهی است. آیه 187 آخرین آیه مربوط به روزه می فرماید که همه اینها حد خدا است. پس [زنهار به قصد گناه] بدان نزدیک نشوید این گونه خداوند آیات خود را براى مردم بیان مى‏کند باشد که تقوا پیشه کنند. از این رو مسئله بار دیگر به تقوا ختم می شود مشخص می شود که از ابتدا تا انتها در روزه تقوا مراد بوده است.

حجت الاسلام علوی مهر:‌ گرسنگی و تشنگی ظاهری تقوا نیست

حجت الاسلام حسین علوی مهر مدیر دانشنامه قرآن پژوهی در گفتگو با خبرنگارمهر در رابطه با تعریف روزه در قرآن اظهار داشت: دیدگاه قرآن درباره روزه در سوره بقره ارائه شده است، آیاتی که براساس آن روزه به امتهای مسلمان واجب شده و در این میان واجب شدن آن را به سایر امتها نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

وی افزود: روزه یکی از واجبات دینی مسلمانان است که مقدار آن نیز در آیات سوره بقره ذکر شده است و برای آن شرایط چون عدم بیماری و اقامت مسلمان در وطن خود مورد اشاره قرار گرفته است.

علوی مهر با اشاره به آیه 183 سوره بقره و عبارت " لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ" در این آیه اظهار داشت: نکات بسیار ارزنده ای در این عبارت نهفته است. تقوا یکی از نتایج بزرگ روزه و ماه رمضان است که قرآن آن را مورد تأکید قرار داده است. واژه لعل در این عبارت به معنای شاید و عدم علم خداوند نیست بلکه به این معنا است که انسان به واسطه روزه گناهانی را ترک کند و به درجه پارسایان برسد، اگر انسان روزه واقعی دارد تقوا پیشه کند، گناه انجام ندهد شاید جزء پرهیزگاران شود.

مدیر دانشنامه قرآن پژوهی تأکید کرد: گرسنگی ظاهری و تشنگی ظاهری این پرهیزگاری را محقق نمی کند باید علاوه بر آن دوری از گناه ، دوری از چشم چرانی و حرام خواری و هر نوع ظلم و ستم و گناهان دیگر مدنظر داشته باشد.

وی با تأکید بر ابعاد معنوی روزه اظهار داشت: انسانها با روزه گرفتن به فکر انسانهایی که در حال گرسنگی هستند خواهد بود و در روایات ما هم اشاره شده که یکی از نتایج روزه این است که فقیر و غنی به یکدیگر نزدیک شوند و انسان درد فقرا را احساس می کند.

حجت الاسلام علوی مهر با بیان این که انسان به برکت روزه به یاد قیامت خواهد بود گفت: ارتباط معنوی با خداوند که به خاطر آن از شهوتها و امیال نفسانی دنیا چون خوردن و شهوت می گذرد و از آنها دوری می کند می تواند علتی برای تداعی روز قیامت درخاطر انسانها باشد.

وی تصریح کرد: انسان روزه دار با روزه داری خود دو لذت معنوی را تجربه می کند. وقتی که نزدیک افطار می شود حس این که روزه خود را به پایان رسانده و فرمانی از فرامین خداوند انجام داد لذت بزرگی برای روزه دار محسوب می شود.

مدیردانشنامه قران پژوهی با اشاره به اینکه درمورد تأثیر روزه در سلامتی جسمی و روحی فرد اشاره مستقیمی صورت نگرفته اما به کرات این مسئله در روایات مورد تأکید بوده است گفت: در سوره های دیگر و آیه های دیگر اشاره هایی به قرآن صورت گرفته است. برای مثال آیه واستعینوا بالصبر و الصلاة که واژه صبر را به روزه تعبیر کرده اند.

وی دررابطه با شرایط روزه داری اظهار داشت که آیات قرآن خوردن و آشامیدن و غریزه جنسی را هنگام روزه داری حرام دانسته است اما برخی جزئیات چون سرفروبردن در آب، دروغ بستن به خدا و ائمه که از مبطلات روزه است از روایات استخراج شده است.

حجت الاسلام بهجت پور:‌روزه قدمتی به وسعت تاریخ دارد

حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پور رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: خداوند در سوره بقره روزه را بعنوان یک برنامه عبادی در تمام ادیان معرفی کرده است و فرموده است: روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانى که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود.

وی افزود: روزه از اول بوده، هر زمانی که دین خدا بوده، دستورالعملی از طرف خدا بر زبانی یکی از انبیا جاری شده مسئله روزه جز برنامه های عبادی قلمداد شده است.

بهجت پور در رابطه با ویژگی روزه گفت: قرآن به شرح ویژگی روزه حضرت مریم پرداخته و به طور طبیعی این روزه به دین یهود و قوم بنی اسرائیل مربوط می شده است. این روزه همراه با سکوت بوده و در قرآن آمده است: من امروز نیت روزه کردم و نمی توانم با دیگران صحبت کنم( سوره مریم آیه 26).

وی درباره آثار روزه یادآور شد: روزه برای حالت خویشتنداری توان کنترل و مدیریت انسان را بر خود بالا می برد. چرا که انسان روزه دار هم از خوردن حرام اجتناب می کند هم حلال و خود را هم از حلال کنترل می کند و هم از حرام. این امر قدرت خویشتنداری را در انسان ایجاد می کند که به تعبیر قرآنی از آن با عنوان تقوا یاد می شود.

رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی اظهار داشت: در پایان آیه 183 بقره وقتی قرآن عبارت امیدواریم که از روزه به تقوا برسید آمده به این معنا که هدف قرآن از روزه داری تقوا بوده است. این روزه اگر فردی باشد تقوای فردی حاصل می شود، وقتی ماه رمضان تمام مسلمانان با هم روزه می گیرند تقوای جمعی حاصل می شود.

وی در رابطه با تقوای اجتماعی اظهار داشت: تقوای اجتماعی موجب می شود ضریب تقوا و خویشتنداری در جامعه بالا می رود و ظرفیت تازه ای از تقوا و خویشتنداری به انسان داده می شود. در مجموع کارهای بد کاهش یافته و کارهای نیک به طور عام مضاعف می شود. در ماه رمضان ضریب گناه در جامعه پایین و مهربانی و رحمت بالا می رود. ضریب خویشتنداری افزایش یافته و دست شیطان در جامعه بسته می شود.

رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تأکید کرد: روزه یک تقوای حداقل است که به طور حتم برای روزه داران حاصل می شود. اما توجه به توصیه هایی چون روزه با ذکر، دعا، شب بیداری، کنترل زبان و چشم سقف تقوا را بالا می رود.